Ταφικά έθιμα αρχαίων Ελλήνων

Λέγεται ότι ο θεός Πλούτωνας δίδαξε στους Έλληνες τον τρόπο με τον οποίο θα εκπληρώνουν τα χρέη τους προς τους νεκρους. Για τον λόγο αυτό θεωρείται ο ύψιστος θεός του Κάτω κόσμου και βασιλιάς των καταχθόνιων θεοτήτων.

Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ιερώτατες τις νεκρικές τελετές, 

διότι πίστευαν ότι οι ψυχές όσων δεν θάπτονταν, δεν γινόταν δεκτές στα Ηλύσια Πεδία. 

Η μέγιστη κατάρα που μπορούσε να εκφέρει κάποιος κατά άλλου, ήταν να μείνει άταφος
«εκπίπτειν χθονός», δηλαδή να μην του αποδοθούν οι επιτάφιες τιμές.

Μόνο οι αυτόχειρες (όσοι αυτοκτόνησαν), θεωρούνταν ανάξιοι ταφής, αλλά και οι ιερόσυλοι, οι προδότες της πατρίδας, οι εχθροί, αλλά και όσοι χτυπήθηκαν από κεραυνό.

Τα παιδιά ήταν υποχρεωμένα να αναλάβουν τη νεκρώσιμη τελετή και τα έξοδα της κηδείας.

 Στα χρόνια του Σόλωνα υπήρχε και ανάλογος νόμος που υποχρέωνε να παιδιά 

να θάπτουν τους γονείς, υπήρχε όμως και εξαίρεση για όσους γονείς 

δεν είχαν προνοήσει να μάθουν στα παιδιά τους μια τέχνη, τότε τα παιδιά αυτά δεν ήταν υποχρεωμένα να αναλάβουν τα έξοδα κηδείας των γονέων τους,
(εφόσον δεν γνώριζαν κάποια τέχνη, δεν είχαν εργασία και χρήματα).

Όταν κάποιος ήταν βαριά ασθενής και πλησίαζε η ώρα θανάτου του, οι συγγενείς του
αφιέρωναν μια πλεξούδα από τα μαλλιά του στους καταχθόνιους θεούς, θέλοντας να δείξουν ότι παρέδιδαν τον ετοιμοθάνατο στο θεό του κάτω κόσμου.

Όταν κάποιος καταλάβαινε ότι πλησίαζε η ώρα του θανάτου του, 

επικαλούνταν και προσευχόταν στον θεό Ερμή, 
τον ψυχοπομπό που μετέφερε τις ψυχές στον Άδη.

Οι προσευχές αυτές λεγόταν «Εξιτήριοι ευχαί».
Οι συγγενείς μαζευόταν γύρω από την κλίνη του ασθενή,
τον αγκάλιαζαν και τον αποχαιρετούσαν,
δεχόταν από αυτόν τα τελευταία του λόγια
και εισέπνεαν την τελευταία αναπνοή του.

Όταν τελικά πέθαινε, χτυπούσαν βίαια τον αέρα και χάλκινα αγγεία, 
ώστε ο κρότος να διώξει τα κακά δαιμόνια, 
που θα εμπόδιζαν την πορεία της ψυχής στον κάτω κόσμο.
Έκλειναν τα μάτια του νεκρού

«συναρμότειν τους οφθαλμούς»,
Του έκλεισα τα μάτια λέμε μέχρι σήμερα, το έθιμο είναι τόσο γενικό, 

ώστε έμεινε να σημαίνει και να είναι ισοδύναμο με το πέθανε.
Έκλειναν και το στόμα και τα ρουθούνια του
νεκρού και κάλυπταν το πρόσωπο με κάλυμμα.

Κάλυπταν τους νεκρούς με λευκά ρούχα και σεντόνι λευκό, αφού τους έπλεναν και τους μύρωναν τους φορούσαν ρούχα, και τους στεφάνωναν με άνθη.

Τοποθετούσαν στην έξοδο των σπιτιών, το νεκρό σώμα, διότι εκεί σύμφωνα με τα έθιμα των αρχαίων Ελλήνων ήταν η θέση του νεκρού, 
που άφηνε πλέον τα εγκόσμια και όδευε στον άλλο κόσμο, 

τον κόσμο των νεκρών.
Το άφηναν πάνω σε λέκτρο (κλίνη-φέρετρο), έχοντας στραμμένα τα πόδια του στην θύρα, με το πρόσωπο στραμμένο πάντα προς την ανατολή, έθιμο που τηρείται μέχρι σήμερα. 

Τοποθετούσαν και έναν οβολό στο στόμα του νεκρού, ήταν τα ναύλα του νεκρού στον Χάροντα, για να τον μεταφέρει στο απέναντι μέρος της λίμνης Στυγός.

Όσο στην Ελλάδα χρησιμοποιούσαμε τη δραχμή, σύνηθης ήταν η φράση: 

"δεν έχω ούτε δίφραγκο για το στόμα", έλεγαν οι φτωχοί,

θέλοντας να πουν πως ήταν τόσο φτωχοί που αν πέθαιναν εκείνη την ώρα, 
δεν είχαν καθόλου χρήματα, ούτε για να τους κλείσουν το νεκρό στόμα, να το δώσουν στο βαρκάρη του Κάτω Κόσμου, ως περατιάτικα για την άλλη ζωή.

Αφιέρωναν στο νεκρό μελιττούτες, δηλαδή πλακούντες μελωμένους
(διάφορες ζύμες, πιτάκια), ώστε με αυτούς να γλυκάνει τον Κέρβερο τον φύλακα του Άδη, 
ώστε να τον αφήσει να περάσει το κατώφλι του Κάτω-κόσμου.

Όταν το λείψανο του νεκρού βρισκόταν ακόμη στην οικία, 
έξω από την θύρα τοποθετούσαν ένα αγγείο γεμάτο νερό, 
το λεγόμενο Αρδάνιο, στο οποίο όσοι ερχόταν σε επαφή με το νεκρό, πλενόταν.

Στην Αθήνα το λείψανο του νεκρού εκφερόταν πριν την ανατολή του ήλιου, ενώ σε άλλα μέρη της Ελλάδας η εκφορά γινόταν την ημέρα και όχι τη νύχτα, αλλά ακόμη και τη μέρα χρησιμοποιούσαν αναμμένες λαμπάδες.

Το λείψανο συνήθως το κουβαλούσαν στον ώμο,
ή με το λέκτρο, οι Λακεδαιμόνιοι το μετέφεραν επάνω σε ασπίδες,
όλοι οι συγγενείς και σε ορισμένα μέρη και οι φίλοι του νεκρού.

Στην Αθήνα με νόμο του Σόλωνα απαγορευόταν στις γυναίκες κάτω των 60 ετών να παρευρίσκονται στις εκφορές. Όπως συνηθίζεται ακόμη και σήμερα, οι συγγενείς του νεκρού απείχαν από κάθε διασκέδαση, συμπόσια, δημόσιες τελετές, και αγώνες, δεν έπιναν και αποσύρονταν απομονωμένοι. Αφαιρούσαν κάθε στολίδι και φορούσαν μαύρα. Έκοβαν τα μαλλιά τους και τα έριχναν μέσα στο φέρετρο του νεκρού ή στη νεκρική πυρά αν ο νεκρός καιγόταν. Όλοι οι συγγενείς έπεφταν σε βαθιά θλίψη κυλιόταν στον πηλό ή στο χώμα και κάλυπταν το κεφάλι τους με στάχτη, οι γυναίκες κάλυπταν το πρόσωπο με καλύπτρα, χτυπούσαν τα στήθη τους γερά, ξέσχιζαν το πρόσωπο τους με τα νύχια τους, φώναζαν γοερά, έθιμα που μέχρι πριν λίγα μόλις χρόνια συνηθιζόταν σε όλη σχεδόν την Ελλάδα και ιδιαίτερα στη Λακωνία με τις μοιρολογήτρες. Υπήρχαν και θρήνοι επί πληρωμή μοιρολογίστρων και μουσικών, που προπορευόταν των κηδειών και με μελαγχολικούς και συγκινητικούς ήχους προπορευόταν της κηδείας και τους συγκινούσαν όλους.
Το μοιρολόι (ολοφυρμός) αυτό λεγόταν

Ιάλεμος, Λίνος, ή Αίλινος.

ΟΙ ΚΑΤΙΝΕΣ

Στην Αθήνα προσλάμβαναν επαγγελματίες μοιρολογίστρες.

Αυτές έφερναν από το σπίτι τους στάχτη την κάτινα 

και την έριχναν στα κεφάλια των συγγενών του νεκρού.

Οι γυναίκες αυτές ονομάζονταν Κάτινες.

Μια κόρη ρωτάει την μητέρα της:

Γιατί προσλάβαμε γυναίκες να κλαίνε στη δική μας κηδεία;

Δεν είμαστε για λύπηση;

Αυτές να λυπάσαι, είπε η μητέρα, που κλαίνε κάθε μέρα σε κηδείες αγνώστων.

Στη Σπάρτη οι μοιρολογίστρες ήταν επίσης επαγγελματίες.

Αυτές έδειχναν στις γυναίκες του σπιτιού 

πώς να μοιρολογούν καλύτερα το νεκρό. 

Τους έδειχναν πώς να τραβούν τα μαλλιά τους με τρόπο που να πονούν περισσότερο,  τόσο στις κηδείες όσο και στα μνημόσυνα.

Τους έδειχναν πώς να χτυπούν το στέρνο τους, δηλαδή το στήθος τους, 

ώστε να δείχνουν με έντονο τρόπο τη λύπη τους, «έθιμο στερνοτυπτείας».

Μέχρι σήμερα στην επαρχία Λέτσε, της Νότιας Ιταλίας, υπάρχει το «ελληνικό» χωριό Στερνατία (πρώην ελληνική αποικία), όπου οι γυναίκες είναι επαγγελματίες μοιρολογίστρες και κλαίνε στις κηδείες των συγχωριανών τους, 

αλλά και στο διπλανό χωριό Καλημέρα.

Κατά την εποχή του Κέκροπα οι νεκροί θάπτονταν σε οριζόντια ύπτια θέση, ώστε το πρόσωπο του νεκρού να βλέπει την ανατολή, οι Μεγαρείς έβλεπαν προς τη δύση.

Πρώτος ο Ηρακλής εισήγαγε τη συνήθεια να καίνε τους νεκρούς και η συνήθεια αυτή γενικεύτηκε σε όλη την Ελλάδα σε όσους καταγόταν από τον Ηρακλή.
Μαζί με το νεκρό στην πυρά, έθεταν ζώα, αρώματα και αγαπημένα αντικείμενα του νεκρού.
Γινόταν σπονδές με οίνο, και φώναζαν το όνομα του νεκρού. 

Οι νεκροί θάπτονταν έξω από την πόλη, στα πλάγια των δρόμων ή και στα υψώματα των πόλεων, αν επρόκειτο για διακεκριμένους πολίτες που προσέφεραν υπηρεσία στην πατρίδα τους.
Ο Λυκούργος επέτρεψε στους Λακεδαιμονίους να θάπτουν τους νεκρούς τους μέσα στην πόλη ακόμη και μέσα στο ναό.
Τα πρώτα χρόνια οι τάφοι ήταν κοινοί λάκκοι σκαμμένοι στη γη, λεγόταν «υπόγαια».
Αργότερα τους έστρωναν με λίθους και τους στέγαζαν κάτω από θόλο.
Πάνω από τον τάφο έριχναν χώμα, και η πράξη λεγόταν
«χέειν σήμα», όπου σήμα λεγόταν το μνήμα.
Οι τάφοι από λίθους που λειαινόταν με μεγάλη τέχνη,
λεγόταν «ξεστοί τάφοι, ή τύμβοι».

Οι Φρύγες, πρόγονοι των Μακεδόνων συνήθιζαννα φτιάχνουν ολόκληρους λόφους επάνω από τους τάφους,
η Μακεδονία είναι γεμάτη από τέτοιους τάφους, από όσους συνέχισαν να ζουν στα εδάφη της Μακεδονίας, το έθιμο οι Φρύγες το συνέχισαν και μετά την μετανάστευση τους στην Ασία, όταν έφυγαν με τον βασιλιά Μίδα.

Συνήθιζαν να στολίζουν με ποικίλους τρόπους τους τάφους,
με στήλες όπου σκάλιζαν επιγραφές, όπου αναφερόταν το γενεαλογικό δέντρο του αποθανόντος, αλλά και οι αρετές του.
Υπήρχαν και ομοιώματα εκφραστικά των αποθανόντων,
χαρακτηριστικά όπως ο κύων που σκαλίστηκε πάνω στον τάφο του Διογένους
ή ο κύκλος και ο κύλινδρος στον τάφο του Αρχιμήδη.
Επειδή σκοπός των τάφων ήταν να διαιωνίζεται
η μνήμη του αποθανόντος, λεγόταν
ΜΝΗΜΕΙΑ, ΜΝΗΜΑΤΑ, ΣΗΜΑΤΑ.
Γινόταν και προσευχές όπου οι συγγενείς και φίλοι εύχονταν να είναι ελαφρύ το χώμα 

και να μη βαραίνει τους νεκρούς.

Υπήρχαν και τα λεγόμενα ΚΕΝΟΤΑΦΙΑ, ΚΕΝΗΡΙΑ, προς τιμήν όσων είχαν στερηθεί ταφής, 

π.χ όσων χάθηκαν σε μάχες και δεν είχαν βρεθεί τα πτώματα τους, διότι πίστευαν ότι το πνεύμα τους θα περιπλανιόταν άθλιο για εκατό χρόνια.
Επικαλούνταν το όνομα του νεκρού τρεις φορές και
παρακαλούσαν το πνεύμα του να εισέλθει στον τάφο.
Προς τιμήν των αποθαμένων, εκφωνούνταν
ΕΠΙΤΑΦΙΟΙ ΛΟΓΟΙ, ιδιαίτερα αν είχαν προσφέρει
σπουδαία υπηρεσία στην πατρίδα τους, επικήδειοι αγώνες ιδρύθηκαν προς τιμήν τους.

Μετά την ταφή, η συνοδεία επέστρεφε στο σπίτι του νεκρού και εκεί ετοιμαζόταν τραπέζι,
το ΠΕΡΙΔΕΙΠΝΟ ή ΝΕΚΡΟΔΕΙΠΝΟ ή ΤΑΦΟΣ. 
Τα ψίχουλα που έπεφταν στο τραπέζι, τα μάζευαν και τα μετέφεραν στον τάφο, 

για να φάει και ο νεκρός. 

Στα αρχαιότατα χρόνια κατά τα δείπνα αυτά επικρατούσε σιωπή, 

αργότερα επικράτησε το έθιμο να μιλούν για τις αρετές του νεκρού.

Στην Αθήνα οι άνδρες έτρωγαν όλοι μαζί «εν σιωπή».

Στην κλασσική εποχή (5ος π.Χ αι.) κάποιος

αναλάμβανε να πει λίγα λόγια για το νεκρό « τον επικήδειο λόγο».

 

Οι τάφοι στολίζονταν με χόρτα, άνθη, αλλά κυρίως με σέλινο ή καλύτερα πετροσέλινα (μαϊντανό), από εκεί έμεινε και η παροιμία, που λέγεται για όσους κοντεύουν να πεθάνουν  

«αυτός είναι για τα σέλινα».«Δείται σελίνου» έλεγαν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι 

για όσους ήταν βαριά ασθενείς ή έπνεαν τα λοίσθια.

Αγαπημένο άρωμα των νεκρών θεωρούνταν το μύρο από ρόδα 

και με αυτό ράντιζαν τις πλάκες των τάφων.

Θυσίες και σπονδές γινόταν σε λάκκους ανοιγμένους στη γη, οι θυσίες γινόταν με μαύρες και στείρες δαμάλες (αγελάδες) και μαύρα πρόβατα, αφού έκοβαν από το μέτωπο τους τα μακρύτερα μαλλιά και τα προσέφεραν πρώτα στη θυσία, 
το έθιμο λεγόταν «απαρχαί» προσφορές. 
Τα ζώα που ήταν αφιερωμένα στις χθόνιες ή υποχθόνιες θεότητες, έπρεπε να έχουν μαύρο χρώμα. Για κάθε θεότητα τα προσφερόμενα θύματα έπρεπε να έχουν την ανάλογη φύση, ηλικία, γένος και χρώμα τριχώματος. Με τη θυσία πίστευαν πως εξευμένιζαν τις χθόνιες θεότητες, ώστε να δεχθούν στην αγκαλιά τους το νεκρό και να είναι επιεικείς μαζί του.

Οι σπονδές γινόταν από αίμα, νερό, οίνο και γάλα, 

κυρίως δε με μέλι που θεωρούνταν σύμβολο θανάτου.

Οι θυσίες που προσφέρονταν προς τιμήν των ψυχών, γινόταν κατά την ένατη και δέκατη τρίτη ημέρα μετά το θάνατο, και επαναλαμβανόταν κατά τον μήνα Ανθεστηριώνα, που ήταν ο Νοέμβριος που στερείται ανθέων, και όχι ο Φεβρουάριος που συνήθως αναφέρεται. 

(θα εξηγήσουμε σε γιορτές του Διονύσου γιατί συνέβαινε αυτό)

Αυτές κυρίως ήταν οι τιμές που αποδίδονταν από τους αρχαίους Έλληνες στους νεκρούς τους, 

τα λεγόμενα ΔΙΚΑΙΑ και ΟΣΙΑ.  

Σχεδόν τίποτε δεν έχει αλλάξει στα έθιμα ταφής, ιδιαίτερα στα χωριά της Ελλάδας.
Τα περισσότερα από αυτά τα συναντούμε και στην ταφή του Χριστού 

που θα γιορτάσουμε την Ανάσταση του, σε λίγες μέρες.

Τα ανέφερα για να κατανοήσουμε τη συνέχεια που υπάρχει χιλιάδες χρόνια τώρα, οι θρησκείες έρχονται και παρέρχονται, τα έθιμα όμως ακολουθούν τον πολιτισμό μας, αποδεικνύοντας περίτρανα ότι ο λαός μας έχει πολύ βαθιά και γερά θεμέλια, καιρός να τα ανακαλύψουμε και να κατανοήσουμε ότι δεν πρέπει να μας χωρίζουν οι θρησκευτικές διαφορές που προκαλούν ανούσιες μισαλλοδοξίες.

© ηλακάτη

Απαγορεύεται η αντιγραφή, ή αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή ολική ή μερική ή περιληπτική ή η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου των δημοσιεύσεων του ιστολογίου, με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, ή άλλο χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια της δημιουργού, σύμφωνα με το νόμο 2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου, που ισχύουν στην Ελλάδα.
Αυτή η εργασία χορηγείται μόνο με άδεια Creative Commons Αναφορά προέλευσης-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 3.0 Μη εισαγόμενο.